Kullanıcı Oyu: 5 / 5

Yıldız etkinYıldız etkinYıldız etkinYıldız etkinYıldız etkin
 

ELEŞTİRİ ÇEŞİTLERİ 

"Eleştiri (fr. critique), bir sanat ya da düşünce eserinin özünü, yapısını anlatan; onun değerli ve değersiz yanlarım, toplumun sanat ve düşünce gelişimi içindeki yerini, gerektiğinde belgeler ve örnek­lerle belirten yazıdır.

Eleştirici, incelediği eser karşısında, bir bilim adamı gibi büsbütün yansız kalamaz; belgeleri ve devrin genel kanısını göz önünde bulundurmakla birlikte, eserin güzel, çirkin, güçlü, güçsüz, doğru, yanlış, vb. yanlarını kendi görüşüne göre belirtir.

Eleştirici, yazısına kendi kişisel düşünce ve duygularını da kattığı için, eleştiri yazıları başlı başına bir düşünce ve didaktik sanat eseri niteliği de kazanır.

Eleştiri, Batı edebiyatının belli başlı edebiyat türlerinden biridir. Özellikle XIX. yüzyılın ikinci yarı­sından bu yana büyük bir gelişme göstermiştir. Bu süre içinde, eleştiride iki temel akım oluşmuştur:

 

a. Bilimsel (nesnel) eleştiri

b. İzlenimci eleştiri

 

a. Bilimsel (nesnel) eleştiri: XIX. yüzyılda bilim alanındaki gelişmeler, bilim yöntemlerinin edebiyata da uygulanmasına yol açmış; eleştiri alanında, değer yargılarını gelişigüzellikten kurtarma, eleştiriyi birtakım değişmez yasa­lara, nesnel ilkelere bağlama çalışmalarına girişilmiştir. Fransız edebiyatında bu yolun öncülüğünü eden Hippolyte Taine (1828-1893), ırk, çevre, zaman kuramını öne sürmüş; eserlerin çözümünde, İnsanda doğuşla beliren ve atalardan gelen ruhsal davranışların (ırk), insanların içinde yaşadıkları durum ve koşulların (çevre), oluşum içindeki insan düşüncesinin ulaştığı noktanın (zaman) göz önün­de bulundurulması gerektiğini savunmuştur. Taine, tuttuğu yolu şöyle anlatır:

"İzlediğim yeni yöntem, insan eserlerine bir olgu, bir ürün gözüyle bakmaya dayanır. Yapıla­cak iş, bu olgularla bu ürünlerin özelliklerini ortaya çıkarmak, var oluş nedenlerini araştırmaktır. Bu açıdan bakılınca, bilimin işinin cezalandırmak ya da bağışlamak değil, meydana çıkarmak ve çözümlemek olduğu anlaşılır. Eleştiri, bitkilere değil, insan eserlerine uygulanan bir çeşit bitkibilimidir."

Fransız edebiyatında bilimsel (nesnel) eleştirinin bir başka önemli yazan da, Brunetire'dir (1849-1907), Brunetlöre de eleştiri konusundaki görüşlerini şöyle açıklar:

"Eleştirinin konusu, edebiyat eserlerini yargılamak, sınıflandırmak, açıklamaktır... Açıklamak, bir eserin genel edebiyat tarihi ile türünün kendi öz yasalarıyla, içinde doğduğu çevre ile ve sonunda yazarı ile olan bağlantılarını belirtmektir."

 

b. İzlenimci eleştiri: izlenimci eleştiri, sanat eserleri karşısında eleştiricinin tutumunu belirtme yoludur. İzlenimci eleştiriciler göre, insanın huyu ve beğenisi zamanla değiştiği için, sanat eserlerine değişmez kurallar, nesnel ilkeler uygulanamaz; bugün sevilen bir eserin yarın da sevileceği kesin ola­rak söylenemez; sanat eseri sadece dış nedenlerle çözümlenecek şeyler değil, okurlara zevk verecek nesnelerdir; eleştirici, eserden duydu zevki belirtmekle yetinmelidir. Fransız edebiyatın bu yolun önde gelen yazarı Jules Lemaitre (1853-1914), tuttuğu yolu şöyle açıklamıştır;

"Yazılarım, özenle not edilmiş izlenimlerdir.

Eleştiri, kitaplardan zevk almak, onlarla duyumları inceltmek ve zenginleştirmek sanatıdır." izlenimci eleştirinin bir başka önemli yazarı Anatole France da (1844-1924) bu konuda şöyle de­miştir:

"Nesnel sanat olmadığı gibi, nesnel eleştiri de yoktur. İyi bir eleştirici, baş eserlerin ortasında kendi ruhunun serüvenini anlatan kişidir. Bir eserin değerinin tek ölçüsü, verdiği zevktir"

 

Batı edebiyatında eleştiri alanında eser verenlerin başlıcaları şunlardır:

Fransız edebiyatında Sainte-Beuve (1804-1868), Taine (1828-1893), Brunetier (1849-1907), Jules Lemaitre (1853-1914) Anatole France (1844-1924), Remy de Gourmont (1858-1915), Gustave Lanson (1857-1934), vb. Alman edebiyatında, eleştirileriyle Alman tiyatrosuna yön veren Lessing (1729-1781), vb. İngiliz edebiyatında Hazlitt (1778-1830), Cariyle (1795-1881), Ruskin (1819- 1900), vb.; Rus edebiyatına Belinski (1810-1848), vb.

Türk edebiyatında eleştiri, Tanzimat edebiyatıyla başlamıştır. Eleştiri kavramını karşılamak üzere, Tanzimat edebiyatında muahaze. Edebiyatı Cedide ve daha sonraki dönemde tenkit terimleri kullanıl­mıştır, eleştiricice de münekkit denmiştir.

Tanzimat edebiyatı döneminde kimi yazarlar eleştiriyi yergiye dönüştürmüş (Namık Kemal Tahrib-i Harabat, vb. Muallim Naci, Demdeme vb.), kimi yazarlar (Muallim Naci, vb.) sadece dil bilgisi açısın­dan sözcük eleştirisi yapmış ( "Cânâ" sözü, eskilerin kullandığı bir sözdür, zamanımız yazarları ara­sında kullanılmaz olmuştur"... "Eserinizde irşad olur isnad olar sözlerine itiraz olunabileceğini pek kolay anlarsınız" vb.), bu dönemde Batı'daki anlamda eleştiri yazısının Recaizade Mahmut Ekrem, özellikle Mehmet Murat yazmıştır.

Türk edebiyatında eleştiri alanında eser verenlerin başlıcaları şunlardır: Tanzimat edebiyatında Namık Kemal, Recaizade Mahmut Ekrem, Mehmet Murat, vb. Edebiyatı Cedide döneminde Hüseyin Cahit Yalçın, vb. Milli Edebiyat döneminde Abdülhak Şinasi Hisar, Reşat Nuri Güntekin vb.; Cumhuri­yet devrinde Nurullah Ataç, Vedat Günyol, Tahir Alangu, Asım Bezirci, Rauf Mutluay, Fethi Naci, vb.; tiyatro eleştirisi alanında Metin And, Özdemir Nutku, Atila Sav, vb."

(Cevdet Kudret, Örneklerle Edebi­yat Bilgileri 2)

İLGİNİZİ ÇEKEBİLİR:

ŞİİRİMİZ ÜZERİNE-NURULLAH ATAÇ

ELEŞTİRMENİN ÖZELLİKLERİ VE GÖREVLERİ

AHMET HAMDİ TANPINAR İLE MÜLAKAT

TARTIŞMACI ANLATIMA ÖRNEK

SOHBET ÖRNEKLERİ

SON EKLENENLER

Üye Girişi