ANLATIM BİÇİMLERİ VE ÖZELLİKLERİ
Anlatım, bir kimseye bir şey hakkında bir şey söyleme, bir şey anlatma işidir. Bu söyleme ve anlatma gelişi güzel olmaz. Anlatımı yönlendiren, biçimlendiren; yazarın amacıdır.
Bir yazar, acaba söz veya yazıya başvururken neyi amaçlar? Kendini dinleyecek ya da okuyacak olanlar üzerinde nasıl bir etki yaratmak ister?
Konuşmaları ve yazıları bu sorular açısından değerlendirilenler başlıca şu amaçları saptamışlardır:
1) Bir şeyi açıklamak, bir düşünceyi aydınlatmak, bir durum ya da karakteri incelemek, bir terimi tanımlamak isteyebilir. Bu durumda yazarın amacı açıktır: Okuyucuya bilgi vermek.
2) Okuyucunun bir konu ya da olgu üzerindeki yerleşmiş duygu, düşünce, davranış ve kanılarını değiştirmeyi amaçlayabilir
3) Duyduklarını,gördüklerini okuyucunun da duymasını, görmesini, kısaca izlenim kazanmasının isteyebilir.
4) Okuyucuya bir olayı oluşuyla birlikte gelişme halinde vermeyi amaçlayabilir. Bu, olmuş ya da olabilecek herhangi bir olay olabilir. Bunda yazarın amacı okuyucuyu olayın içine götürme, olayları oluş, gelişme ve zaman sırasına göre anlatmadır.
Bütün anlatımlarda genellikle bu dört ana amaçtan biri ya da birkaçı vardır.
ANLATIM VE AMAÇ İLİŞKİSİ:
Anlatıma yön veren ve yukarıda belirtilen dört amaç, dört ayrı anlatım biçimi ortaya koymuştur.
Bunlar:
*Açıklayıcı anlatım biçimi
*Tartışmacı anlatım biçimi
* Betimleyici anlatım biçimi
* Öyküleyici anlatım biçimi
olarak belirtilebilir.
Bu anlatım biçimlerini ayrıntılı biçimde inceleyelim:
1. AÇIKLAYICI ANLATIM BİÇİMİ:
Bilgilendirme amacıyla yazılan fikir yazılarında ve bilimsel eserlerde (ansiklopediler, ders kitapları, bilimsel yazılar... vb.) kullanılan bir anlatım biçimidir. Bu tür yazılar bir konuda bilgi vermek; bir konuyu öğretmek amacı güder. Açıklama, günlük yaşamda herkesin başvurduğu yaygın bir anlatım biçimidir. Okullarda yöneticilerin tüzüklere ve yönetmeliklere dayanarak yaptıkları konuşmalar; derslerde öğretmenlerin yönelttikleri sorulara öğrencilerin verdiği cevaplar; subayların erlerini , ustaların çıraklarını yetiştirmek için yaptıkları tanımlamalar, verdikleri bilgiler birer açıklamadır. Birçok kimsenin sorduğu “Niçin? “Nasıl?”, “Neden?” gibi sorular açıklama ile karşılanabilir. Bu nedenle açıklama, genellikle “bir konuyu aydınlatma, gün ışığına çıkarma” amacıyla kullanılır. Yani açıklama, üze rinde durulan konuyla ilgili bir sorunun cevabı niteliği taşır.
Örneğin;
*Toplumsal kalkınmada eğitimin rolü nedir, nasıldır?
*Klasizim Türk edebiyatında hangi dönemde etkili olmuştur?
*Edebiyatımızda tiyatro ne zaman batılı bir özellik kazanmıştır?
* Uzay çalışmaların teknolojideki gelişmelere katkısı var mıdır?
*Sanat sevgisi nasıl geliştirilebilir?
*Gelir düzeyi düşük toplumlarda eğitimin özellikleri nelerdir?
*Toplumsal şiir ile bireysel şiirin ayrıldığı noktalar nelerdir?
*Lirik şiirde şair, hangi duygu/an ön plana çıkarır?
Bu gibi konularda yazma çalışmaları açıklayıcı anlatım ile yapılır. Bir atasözünün ya da özdeyişin genişletilmesi; edebiyat, sanat, dil.., vb. alanlarda bir sorunun açıklanması; bjr sözcüğün, bir terimin tanımlanması gibi yazma çalışmaları hep açıklamaya dayalıdır. Bu anlatım biçiminde amaç “bilgilendirme”, “öğretme” olduğun dan düşünceyi geliştirebilmek daha etkili kılmak için “tanımlama, karşılaştırma, neden ve kanıt gösterme, tanık gösterme, örnekleme” gibi açıklama yöntemlerine başvurulur.
Açıklamanın iki ayrı türü vardır: Birincisi her tür kişi sellikten sıyrılmış, nesnel bir tutumla, bilimsel bir dille gerçekleştirilir. İkincisi ise kişisel bir yaklaşımla gerçekleştirilir; yani özneldir. Bu yol makale, fıkra, deneme, sohbet gibi düşünce yazılarında kullanılır.
Örnek:
MÖ. VI. yüzyılda başlayıp yüzyılımızın başına dek etkisini yoğun biçimde sürdüren türler arasında tiyatro,felsefe ve tarih vardır. İlkçağ tiyatrosu tragedya ve komedya diye ikiye ayrılır. Tragedya, bağbozumu tanrısı Dionysos adına düzenlenen törenlerden doğmuştur. Tragedyanın amacı seyircide korku ve acıma duygusu uyandırmaktır. Bu da gerilimlerle sağlanır. Oyunun sonunda ise her şey cüzüme kavuşur.
Bu parçada tiyatro, tarih ve felsefenin ortaya çık tragedyanın hemen bütün özellikleri bilgilendirmeye ‘ açıklayıcı bir yöntemle, anlatılmıştır.
Örnek:
Herkes her şey olamaz. Nasıl iyi asker olmak için disiplin, iyi öğretmen olmak için bilgi. iyi tüccar olmak için para yeterli değilse, nasıl bütün mesleklerin, kendilerine göre birazı doğuştan gelme, çoğu da sonradan öğrenilen incelikleri varsa politikacıların da rasgele, herkesin beceremeyeceği yönleri vardır. Bunları becerebilen kimse ‘ on binlerce kişinin karşısına çıkıp nutuk söyleyebiliyor, on binlerce kişinin elini sıkabiliyor, çömelip ayran içebiliyor…
Bu parçada politikacıda bulunan ve bulunması gereken özellikler açıklanmıştır.
Örnek:
Üzüm, botanikte asmagiller (vitaceae) olarak isimlendirilen bitkinin meyvesidir En fazla bilinen ve tüketilen türü ise "vıtis vinifera ’dır. Üzüm, içeriğinde bulunan çok miktardaki şekerden dolayı kalorideğeri fazla olan bir gıda maddesidir. Çeşitli mineral maddelerden ve vitaminlerden yana zengin olan üzümün, insan sağlığı açısından birçok faydası çeşitli bilimsel çalışmalar ışığında ortaya konmuştur Özellikle, kalori değerinden dolayı üzüm hem fiziksel hem de zihinsel çalışmalarda bulunan insanlar için çok değerli bir gıda maddesidir. Üzüm tüketimine bağlı olarak bağışıklık sistemi güçlenmekte, böbreklere ve karaciğere yüklenmiş olan fonksiyonların gerçekleşmesi kolaylaşmakta, karaciğer hastalıkları ve kansızlığın tedavisi söz konusu olabilmektedir.
Bu metinde açıklayıcı anlatımın özellikleri vardır. Bu paragrafta üzümün kökeni, içeriği, sağlık açısından yararları üzerinde durulmuştur. Amaç bilgi vermek olduğundan yalın bir dille yazılmış, öznel yargılardan kaçınılmıştır.
Örnek:
Hindistan cevizi, tropikal iklime sahip, bol güneşli, nem oranı yüksek bölgelerde ve kumlu topraklarda yaygın olarak yetişir. İngilizcede “Coconut palm” olarak isimlendirilen Hindistan cevizi ağacının ticari türlerinin boyları 2730 metreye ulaşabilmektedir. Ağacın telek tüyü şeklindeki yapraklarının uzunluğu, 60-90 cm civarındadır. Bazı araştırmacılara göre Hindistan cevizinin ana vatanı Güneydoğu Asya'dır. Bazı araştırmacılar ise Hindistan cevizinin ana vatanının Amerika’nın kuzeybatısı olduğu görüşündedir. Hindistan cevizi, Arecaceae familyasının Cocos nucifera L. türüne giren bitkinin meyvelerine verilen isimdir. Hindistan cevizi ağaçları 5-6 yıllık olunca meyve vermeye başlar. Ortalama 12-13 yılda en verimli hâle gelir. Meyveler 12 ayda olgunlaşır.
Bu metinde Hindistan cevizi ele alınmıştır. Öğreticilik ağır basmaktadır burada. Bu nedenle kısa ve yalın bir anlatım sergilenmiş, kişisel düşüncelere yer verilmemiş, bilimsel verilere ve konu ile ilgili terimlere başvurulmuştur. Bu, açıklama paragrafıdır.
Örnek:
Çocuk, son günlerde hep erken geliyordu okula. Oyunlara eskisi gibi katılmıyor, bir kenarda, arkadaşlarını izlemeyi yeğliyordu. O gün yine erkenden gelmişti. Bahçe kapısının yanındaki duvara dayanarak yolu gözlüyordu. Birden gözleri parladı, yolun ucundan arkadaşı görünmüştü. Hemen dışarı fırladı. Kızılderili gibi bağırarak oynamakta olan çocukların arasına karıştı. Sağa sola koşuyor, durarak birtakım hareketler yapıyordu. Yaklaşan arkadaşının çevresinde dolandı. Birisinin şapkasını yakalayıp havaya attı. Birden koşarak çocukları çil yavrusu gibi dağıttı.
2. TARTIŞMACI ANLATIM BİÇİMİ:
Bir yargıyı, bir düşünceyi ya da öneriyi çürütme değiştirme amacıyla yazılan yazılarda kullanılan anlatım biçimine tartışmacı anlatım denir. Yazı ve edebî eserlerde yer alan önemli anlatım biçimidir. Bu anlatım biçiminde üzerinde durulan düşünce, yargı ya da öneri ortaya konur. Sonra da düşüncenin neden doğru olmadığı, geçersiz olduğu tartışılır.
Doğal olarak tartışmanın amacı okurların b bir konudaki kökleşmiş yargı ve kanılarını değiştirmek onların da kendimiz gibi düşünmesini sağlamaktır Bu anlatımda önce, ele alınan, ispatlanmak veya çürüte istenen düşünce açıklanır. Sonra bunun neden doğru olduğu veya olmadığı gerekçeleriyle tartışılır. Yazar bunları yaptıktan sonra kendi görüşünün haklı olduğunu ispata çalışır. Bazen sorular sorar ve bu sorulara cevaplar arar.
Tartışmada örneklendirme, karşılaştırma, tanımlama, tanık gösterme gibi yollara başvurulur. Tartışmada “düşünce ve kanıları değiştirme” amacı güdüldüğü için bu anlatım biçimiyle fikirsel ağırlıklı yazı türleri (deneme, eleştiri, sohbet, fıkra, makale.., vb.) ele alınır.
Örnek:
“Politika “ahkam kesmek” olsaydı, bunu becerebilecek o kadar çok insan bulunurdur ki Türkiye’de. Üniversite kürsüsünün yüksekliğinde ahkam kesmek, üniforma zırhının gerisinde ahkam kesmek gazete sütununun açıklığında ahkam kesmek, büyük memur masasında ahkam kesmek çok kolay. Hatta oralarda kesilen ahkam politikacılardaki düşüncelerden de parlak olduğu söylenebilir.Ama, onlarınki kadar gerçekçi ve yığınlarla bağlantılı,olduğu söylenebilir mi? Parçada “ahkam kesmek” ile ilgili görüşler tartışmacı anlatımla ele alınmıştır.
Örnek:
Ülke kalkınmasına kentlerden mi yoksa köylerden mi başlanmalı? Bence köylerden başlanmalı. Kentlerde insanlar nasıl olsa daha bilinçli Kentlerdeki kalkınmışlık oran, köylere göre daha yüksek. İşe en temelden yan, köylerden başlanırsa güçlü bir kalkınma olur. Çünkü köyler bilinçlenirse tarım daha bilinçli yapılır, üretim artar, şehirlere göç azalır Bilinçli köylüler teknik donanımı yüksek bir tarımla daha kaliteli ve daha fazla urun yetiştirir Bu hem işsizliğin azalmasını hem ülkenin tarımda güçlü olmasını sağlar. Ayrıca köylerdeki kalkınma olumlu anlamda kentleri de etkileyecektir.
Bu metinde “Ülke kalkınmasına kentlerden mi köylerden mi başlanmalı?’’ konusu ele alınmıştır. Yazar, kalkınmanın köylerden başlaması gerektiği düşüncesini benimsediği için okuru da bu düşünceye inandırmaya çalışmıştır. Bunun için görüşlerini aktarırken kanıtlayıcı bir anlatım kullanmıştır.
Tartışma metninde dil göndergesel işlevde kullanılır. Düşünceler kısa ve kesin ifadelerle dile getirilir. "Makale, fıkra, deneme, röportaj" gibi türlerde sıklıkla kullanılır.
3. BETİMLEYİCİ (TASVİR) ANLATIM BİÇİMİ:
Betimleme, yalın bir söyleyişle sözcüklerle resim çizme sanatıdır. Görme, işitme, tatma, dokunma, kok gibi duyu organlarımız aracılığıyla varlıkların belirleyici niteliklerini algılama, bu nitelikleri belirterek onları görünür kılmadır.
Betimleme, varlıkların kendilerine özgü niteliklerini sözcüklerle anlatma işidir. Varlıkların, eşyaların ve olayların en belirgin özellikleriyle tanıtılıp, göz önünde canlandırılmasına yönelik bir anlatım yoludur. Betimleme, bakıma varlıkların, nesnelerin ve olayların sözcüklerle resmini çizmektir. Bu anlatım okuyucuların duygularına, hayal gücüne seslenir; yani yazar dış dünya ile, varlıklarla izlenimlerini okurlara da aktarmak ister. Bunun için bilinçli, titiz bir gözlem yoluyla ayrıntı seçer. Seçtiği ayrıntıları imge (hayal) oluşturacak biçimde düzenler.
Ayrıntılar genelden özele ya da özelden genel doğru sıralanabilir. Sözgelimi bir kentin genel görünümü anlattıktan sonra özellik taşıyan bir yapısını (hastane, kışla, cami, park...) ele almak genelden özele doğru bir betimlemedir. Bir hayvanın ilgiyi üstüne çeken gözlerinden başlayarak tüm gövdesini tanıtmak da özelden genele doğru bir betimlemedir.
Konuları Bakımından Betimleme Türleri:
* İnsan betimlemesi
* Hayvan betimlemesi
* Eşya betimlemesi
* Manzara betimlemesi
* Olay betimlemesi
Amaçları Bakımından Betimleme Türleri:
* Açıklayıcı — teknik betimleme
* Sanatsal — izlenimsel betimleme
Örnek:
Gökyüzünü açık güneşli olduğu bir ilkbahar günüydü. Öğleden sonra saat tam beşe çeyrek kala, arabamla Guercina’nı pazar yerine geldim. Alan insan kaynıyordu. Birden çanlar çalmaya, sirenler ötmeye başladı. İlk kez gökten düşen bir bombayı, sonra bunun ardından on sekiz tane kadar olduğunu sayabildiğim savaş uçaklarını gördüm. Bombaların patlaması anlatılamaz bir panik yarattı. Ben beş milis askeriyle birlikte küçük bir tahta köprünün altına saklandım. Oldukça iyi gizlendiğimiz yerden meydanda olup bitenleri, kadınların, erkeklerin, çocukların ve hatta hayvanların nasıl bir şaşkınlık ve korku içinde kaçıştıklarını dehşetle görebiliyorduk...
Bu parçada yazar, birdenbire karşısına çıkan savaş ortamını; bu ortamda insanların nasıl davrandıklarını betimliyor.
Örnek:
Koyun üzerini örten kara bulutlar, yerini masmavi gökyüzüne bırakmıştı. Yılan gibi kıvrıla kıvrıla akan derenin suları, coşkulu türküler söyleyerek akıyordu. Vadi rengârenk tomurcuk ve çiçeklere bürünmüştü. Arılar, türlü renklerdeki kelebekler çiçek çiçek dolaşıyordu. Kuşlar semada özgürce uçuyor, kuzular yemyeşil çimenler arasında oraya buraya koşuşuyordu.
Bu betimlemede yazar, sanat gücünü ortaya koymaya çalışmıştır. Öznel bir yaklaşımla bir doğa parçasını etkileyici tarzda anlatmıştır.
Örnek:
Gazetedeki ilan dikkatimi çekti: Bulgurlu Mahallesinde satılık ev. Ev tek katlı, iki dönümlük bir bahçenin içinde. Bahçede kiraz, erik, ceviz ağaçları ile küçük bir yüzme havuzu var Sarı boyalı, kırmızı çatılı evin dört odası ve bir mutfağı var. Odalar güneş görüyor.
Bu betimlemede yazar, anlatıma kendi duygularını katmamıştır. Amacı, bilgi vermektir.
Örnek:
Kendini olduğundan daha büyük görme eğilimini megalomani denir. Bu tür kişilerde kendilerine aşırı beğenme, üstünlük ve büyüklük hissine kapılma, başkalarının duygu ve düşüncelerini anlayamama durumu hâkimdir. Böyle kişiler kendisine karşı yapılan eleştirilere katlanamaz. Herkesten daha güzel ve başarılı olduklarını, büyük işler başarmaları gerektiğini düşünürler. Her zaman pohpohlanmayı isterler. Aksi durumda büyük hayal kırıklıkları yaşarlar.
4. ÖYKÜLEYİCİ(Hikaye Edici) ANLATIM BİÇİMİ:
Konuyu, yani anlatılanı eylem içinde verme ve gösterme biçimidir. Nasıl bir eylemin bir ortaya çıkış, bir gelişim, bir de sona eriş durumu varsa öyküleyici anlatımda da öyle bir akış görülür. Bir durumdan bir duruma geçme, bir aşamadan bir aşamaya dönüşme bu tür anlatımın belirleyici özelliklerindendir. Bu özelliğinden ötürü okuyucu eylem içinde yaşar, sürekli bir devinim içinde bulur kendini. Çünkü belirli zaman dilimi içinde olay ve olgular ya birbirinin uzantısı olarak ya da geriye ve ileriye sıçrayışlar yapılarak verilir. Ancak bu olay ve olgular dizisi birbirine bağlantılı anlamlı bir bütün oluşturur. Bunun yanı sıra şu iki soru anlatımın dokusuna egemen olur: “Ne oldu?”, “Nasıl oldu?” Bundan dolayı bir olayı okuyucunun gözü önünde canlandırmak, varlıkların başından geçenleri aktarma amacı güdüldüğü zaman öyküleyici anlatıma başvurulur. Bu anlatımda okuyucuyu olay içinde yaşatmak amaçlanır.
Bu anlatım biçimi öykü, roman, masal, biyografi... gibi eserlerin temel örgüsünü oluşturur. Yazar, konuyla ilgili ana düşüncesini okuyucusuna belirli bir olayı yaşatarak düşündürmeyi,algılamasın amaçlamıştır. Bu anlatım biçimi çoğu zaman “betimleme” ile birlikte kullanılır.
Örnek:
…Ateş oyunları arasında daha büyükleri, hatta kazalara yol açanları vardı. Baruttan gemiler, kuleler yapılara şenlik yerine taşınır, burada bunlara ateş verilir, büyü patlamalarla yanıp tutuşmaları zevkle seyredilirdi. Ağzından ateş püsküren ejderhalar, tekerlekler üstünde hal arasında gezdirilir, görenler kaçar, seyredenler gülerdi.
Örnek:
Sabahtan beri yürüyorlardı. Yorgunluktan ayaklarına kara sular inmişti. O kadar ki karşılarındaki tepe, gözlerinde büyüyor, onlara âdeta dağ gibi görünüyordu. Tepeye varınca bir ağacın altında bir süre dinlendiler. Susuzluk, açlık, yorgunluk her ikisini de bitkin duruma getirmişti. Su sesi duydular ve hemen o tarafa yürüdüler. Kayaların arasından şırıl şırıl akan suyu görünce gözlerine inanamadılar. Su, küçük bir kayadan dökülüyor, ağaçlardaki rengârenk kuşlar birbirlerine güzel şarkılar söylüyordu. Hemen bu billur gibi sudan doya doya içtiler. Suyun kenarındaki ağaçların meyveleriyle karınlarını doyurduktan sonra ağaçların altında tatlı bir uykuya daldılar. Uyandıklarında güneş, batıya meyletmişti. Karanlık basmadan köye varmak için hemen yola düştüler.
Bu metinde iki kişinin başından geçenler anlatılmış. Olaylar belli bir zaman akışına göre verilmiştir. Varlıklar hareket hâlindedir. Dil, sanatsal işlevde kullanılmıştır. “Dağ gibi, billur su" sözlerinde benzetme yapılmıştır. “Birbirine güzel şarkılar söylemek” sözleriyle kuşlara insana özgü nitelikler verilmiştir.
Örnek:
Dağın hemen dibinde, gümüş dere, vadi boyunca gürül gürül akıyordu. Onun yanında ve onun gibi kıvrıla kıvrıla bir yol uzanıyor, bir dağın arkasında çayla birlikte bu yol da kayboluyordu. Karşı kıyı dik ve ormanlıktı. Ormanlar hemen oradan başlıyor ve dağların karlı tepelerine kadar uzanıyordu. En yüksek yerlere kadar çıkan ağaçlar çam ağaçlarıydı. Karların ve kayaların arasından yükselen uçları küçük kara fırçalar gibi duruyordu tepelerin doruğunda.
DÜŞÜNCEYİ GELİŞTİRME YOLLARI
Paragraf bir düşünce biçimidir. İyi düzenlenmiş bir yazıda kaç paragraf varsa, o kadar da düşünce var demektir. Ancak her paragraf bir düşünceyle ilgili cümleler topluluğudur. Paragrafı oluşturan cümlelerin çokluğu ya da azlığı öne sürülen düşüncelerin geliştirilmesine bağlıdır. Düşünceyi geliştirme, onu okuyucunun kolayca kavrayabileceği bir duruma getirme demektir.
Düşünceyi geliştirme yollarının başlıcaları şunlardır:
Tanımlama
Örnekleme
Tanık gösterme (Alıntı yapma)
Karşılaştırma
Somutlama
Soyutlama
TANIMLAMA
Temel özellikleri aracılığıyla bir kavramın ne olduğunu belirtmeye tanımlama denir. Bir anlatımın tanım olup olmadığı “Bu nedir?” sorusuna cevap verip vermediğine bakılarak anlaşılır. Sorudaki “bu” sözcüğü tanımlanan ya da anlatımda tanımlanması mümkün olan kavram yerine kullanılır: “Felsefe nedir?” gibi.
Tanımlamada bir anlam yoğunlaştırması vardır. Okuyucunun anlatılana bakışı ve düşünüşü genelde bu noktada da odaklaşır. Böylece tanımlama okuyucunun söyleneni kavramasına yön verir.
Aşağıdaki örneği bu özellikleri dikkate alarak gözden geçirelim:
Örnek:
İnsan, içinde yetiştiği çevrenin bir ürünüdür. Benzer şartları paylaşanlar benzer biçimde düşünürler. Kültür, toplumu oluşturan bireylerin duyuş, düşünüş ve davranış birliğidir. Bu anlamda kültür ulusal bir nitelik taşı maktadır; fakat özellikleri farklı toplumların da benzeşen koşulları olması ve çağdaş dünyada bu tür olguların hızla artması kültürün evrensel yanını ortaya çıkarır.
Bu parçada yazar düşüncelerini dile getirirken “kültür” kavramını tanımlıyor. Parçadaki koyu yazılı ifade bir tanım cümlesidir.
Tanım, işlenecek konunun anahtar kavramlarını bu araya getirerek onu belirginleştirmektir. Genellikle tek cümlelik yargılardır. Bu cümleler “—dır” ekiyle ya da “denir” kelimesiyle biter.
Örnek:
Edebiyat, düşünce, duygu ve hayallerin sözlü veya yazılı olarak güzel ve etkili biçimde anlatılması sanatıdır. Okuyana estetik bir tat vermek amacıyla yazılmış olan ya da böyle bir amacı olmasa bile biçimsel özellikleriyle bu düzeye ulaşabilen bütün yazılı yapıtlara edebiyat denir. Batı'da 18. yüzyılda yaygınlaşmıştır. Geçmişte şiir, destan, tiyatro gibi türler genel olarak edebiyat başlığı altında değil, ayrı ayrı ele alınırdı. Türkiye'de de edebiyat terimi bugünkü anlamına ancak 19. yüzyılın sonlarında kavuşmuştur. İnsan yaşantılarını anlatan her metin, edebiyat yapıtı değildir. Bir metnin edebiyat yapıtı sayılması için sanat değeri taşıması gerekir.
Bu metinde düşünceyi geliştirme yolu olarak tanımlamadan yararlanılmıştır. Parçada edebiyatın tanımı yapılmıştır. “Edebiyat nedir?” sorusuna cevap veren “Düşünce, duygu ve hayallerin sözlü ve yazılı olarak, güzel ve etkili biçimde anlatılması sanatıdır.” sözleri edebiyatın tanımıdır. Parçada önce edebiyatın tanımı yapılmış, daha sonra edebiyatla ilgili açıklamalara geçilmiştir.
Örnek:
Anı, yaşanmış olayları duyurmak için yazılan yazınsal türdür. Bir yazarın, başından geçen önemli olayları, sanat değeri taşıyan bir dille anlatmasıdır. Sevdiğimiz bir yazarın anılarını okumak bizim için büyük bir zevktir. Bu anıları okurken anlatılan olaylar sanki bizim başımızdan geçmiş gibi hissederiz.
Bu metinde “anı”nın tanımı yapıldığına göre tanımlamaya başvurulmuş demektir. Metinde geçen Anı, yaşanmış olayları duyurmak için yazılan yazınsal türdür." ve “Bir yazarın başından geçen önemli olayları, sanat değeri taşıyan bir dille anlatmasıdır.” cümleleri “Anı nedir?" sorusuna cevap vermektedir. Demek ki her iki cümlede de anının tanımı yapılmıştır
Tanımlama iki şekilde yapılır:
a) Nesnel tanımlama:
Herkes için aynı olan, varlığın gerçek özelliklerin yansıtan tanımlardır.
Örnek:
* Altın, parlak ve san renkli bir madendir.
Kat bulutlardan beyaz ve uçucu tanecikler halinde yağan donmuş sudur.
b) Öznel tanımlama:
Kişiden kişiye değişen, göreceli, tanımlardır.
Örnek:
Dostluk dediğimiz çoğunlukla bir aldanmadır, bir yanılıştır. Bir düşünün, yaşamınız boyunca “dost dost” diye inandığınız kişilerle olan ilişkilerinizin başınıza açtıkları işleri, onlar yüzünden girdiğiniz çıkmazları.. Bakarsınız, dost bildiğiniz kişiden size hiçbir iyilik, hiçbir yarar gelmemiş. Hep sizi olmuşsunuz veren... Oysa böyle mi olma, dostluk?
Bu parçada ilk cümle öznel bir tanımdır.
Bir kavramın tanımı farklı biçimlerde yapılabilir:
a)Bir kavram özel ve değişmez nitelikleri belirtileri belirtilerek tanımlanabilir: Akupunktur, vücudun öncede belirlenmiş noktalarına ince iğneler batırarak ağrı gidermek, hastalığı tedavi etmek için uygulanan eski Çin tedavi yöntemidir.
b)Bir kavram, işlevi (görevi) belirtilerek tanımlan bilir: Akvaryum, suda yaşayan hayvan ve bitkileri doğal ortamlarına benzer şartlar altında yapay bir şekilde yaşayabilmeleri için hazırlanan, içinde yaşayacak hayvan ya da balıkların türüne bağlı olarak tatlı veya, tuzlu su bulunan cam veya metal kaptır.
c)Bir kavram hem özellikleri hem de işlevleri belirtilerek tanımlanabilir: Gözlük, görme kusurlarını gidermek ya da gözü güneş ışınlarına karşı koruma için çerçeve ile göze takılarak kullanılan aygıttır.
d)Bir kavram karşıtı olan bir başka kavramın tanımlanmasıyla belirlenebilir: Bir düşünceye saplanıp onun dışında doğru tanımayan kişilere hoşgörülü denemez.
Örnek:
Garp, sanat alanında da Şark’a örnek olmuş, birçok Şark sanatçısı eserlerinde Garplı sanatçıları taklit etmiştir.Çünkü Şark’ta sanatın, geleneklere her yerden daha fazla bağlı kaldığı, sanatkarın kolay kolay normlar dışına çıkmadığı bir gerçektir. Yazıda, musikide, minyatürde, halıda, mimaride yüzyıllarca tekrarlanmış, bir sadakatle çoğaltılmış şekiller, renkler ve makamlar hemen göze çarpar. Sanatkarlar da esere ferdi bir damga vurmaktan kaçınmışlar dır. Farklılaşma, geleneklere aykırılık, kendine mahsus bir yol arama hiçbir zaman Şark’ın değer ölçüleri arasında yer bulamamıştır. Bu nedenle Garp sanatıyla Şark sanatı arasındaki en önemli ayrılık düşüncede yatar.
Bu parçada yazar, “Garp sanatı” ile “Şark sanatı” konusundaki görüşlerini dile getirirken çeşitli açılardan karşılaştırmalar yapıyor.
SAYISAL VERİLERDEN YARARLANMA:
Düşünceyi inandırıcı kılmak için başvurulacak yollardan birisi de sayısal verilerden (istatistiklerden) yararlanmadır. Okuyucu her zaman bilimsel araştırmalardan elde edilen sayılara, istatistiklere güven duyar. Düşünceyi andırıcı kılmanın en kestirme yolu budur.
Örnek:
Gezegenlerin en büyüğü Jüpiter, küçük gezegenler kuşağının çok ötesinde yer alır. Öteki gezegenlerin tümünden daha büyük bir kütleye sahiptir. “Güneş sistemi Güneş,Jüpiter ve çeşitli döküntülerden oluşmuştur.” deyimi yaygındır. Jüpiter’in Güneş‘ten ortalama uzaklığı 78.300.000 km.dir; dolanım dönümü 11.86 yıl ile kavuşum dönümü (yani birbirini izleyen iki karşı konum arasındaki ortalama süre) 399 gündür. Böylelikle Jüpiter yılda bir kaç rahatlıkla gözlenebilir ve yalnız Venüs, bazen ender durumlarda da Mars, Jüpiter’in parlaklığını bastırabilir.Jüpiter’in dev küresi Dünya hacmindeki 1.300 küreyi içine alabilir, ama kütlesi Dünya ‘nın 31 katıdır.
Bu parçada yazar, Jüpiter gezegeni ile ilgili bir yargı veriyor. Bu yargısını geliştirmek için sayısal verilerden yararlanıyor. Bu durum, yazılanları daha inandırıcı kılıyor.
Örnek:
Türkiye’de çay üretimi 1917'de başlamış ancak 1937'de çay ile ilgili kanun çıkana kadar bir gelişme olmamıştır. 1984 ten sonra çay üretimi ve satışı serbest bırakılınca çay üretimi ciddi bir şekilde gelişmiştir. Bugün Türkiye, üretici ülkeler arasında çay tarım alanlarının genişliği bakımından 6'ncı, kuru çay üretiminde 5’inci; yıllık kişi başına tüketimde 4 üncü, sıradadır.
Bu parçada Türkiye’deki çay üretimindeki gelişme sayısal verilerden hareketle anlatılmıştır.
Örnek:
Programların 2 yıllık ve 4 yıllık sayılarına bakıldığında 4 yıllık lisans eğitimi verenlerin lehine bir gelişme gözlemlenmiştir. 2 yıllık ön lisans eğitimi veren programların sayısı dönem başında 13 iken 2009 da en yüksek sayı olan 19’a yükselmiştir Daha sonra azalmaya başlayan ön lisans programları 2013’te tekrar 13’e düşmüştür 4 yıllık programlara bakıldığında ise 2003 -2011 arasında %100'lük artışla 4 olan sayı 8’e yükselmiştir 2011-2013 arasında ise %60a yakın bir artışla sayı 8’den 13’e yükselmiştir Dönem başından sonuna kadar ise 4 yıllık program sayısı 4’ten 13’e yükselmiştir Bunun anlamı yaklaşık %200'ün üzerinde artış kaydedilmesidir Özet olarak 2 yıllık program sayısı durağan konumdayken 4 yıllık program sayısı hızla artmaktadır
Bu parçada da sayısal verilerle 2 yıllık faküller ile 4 yılık fakültelerin duruyu değerlendirilmiştir
BENZETME(Teşbih):
Aralarında benzerlik bulunan iki varlık, iki olay ya da kavramdan zayıf olanın güçlüye benzetilmesiyle yapılır.
Özellikle soyut kavramları somutlaştırmak, düşünceye görünürlük katmak amacına yöneliktir.
Benzetme genellikle karşılaştırma ile birlikte kullanılır.
Örnek:
Sonsuzsuza doğru bir yolculuktu bu sanki. Bitmez tükenmez gibi görünen rayların üzerine vuran ışık, gözlerimi kamaştırıyordu Yalnızlığın iyice sevimsizleştirdiği istasyona iyice yaklaşmıştık. İstasyon, iki tarafı çıplak dağlarla çevrili bu upuzun ovanın tam orta yerinde, küskün duruyordu.Etraftaki yapraksız akasyalarla daha zavallı görünüyordu bu soğuk bina. Oraya rasgele atılmış bir taş parçasını andırıyordu. Günde iki kez geçen posta treni bile, niçin bu kimsesiz yerde duruyorum, diye hayret eder gibiydi.Bu yüzden, ayrılırken çaldığı düdükten keyifli bir ıslık edası olurdu hep.
Bu parçada yazar düşünce ve duygularını dile getirirken benzetme yöntemine de başvuruyor. Parçada koyu yazılı ifadelerde benzetme yapılmıştır.
Örnek:
Güneş, dünyamızı ısıtan bir sobadır. Aynı zamanda bir ampuldür ki dünyamızı aydınlatır, gecemizi gündüz yapar. Güneş, altın ışıklarını milyonlarca kilometre uzaktan bize göndererek hem ışık hem ısı kaynağı olur. Böylece dünyamız yaşanabilecek hâle gelir. Güneş olmasa hatta bugünkü konumunda olmasa dünyada yaşam olmazdı.
Bu parçada güneşin dünyamız için ne kadar önemli olduğu anlatılırken benzetmelere başvurulmuştur. Bu benzetmelerle yazar, düşüncelerini daha anlaşılır bir şekilde ifade etmiştir. Örneğin güneş, sobaya benzetilmiştir. Herkes sobayı, sobanın ısı verici özelliğini bilir. Bu somut benzetme, okura kolaylık sağlar. Yine ışık vermesi açısından güneş ampule benzetilmiştir. Ampulün odayı aydınlatması gibi güneş de dünyayı aydınlatır.
Örnek:
Ormanın içinde uzun süre yürüdük. Biraz sonra kulağımıza bir su sesi geldi. Su sesine doğru ilerlediğimizde ileride bir açıklık gördük, Oraya varlığımızda muhteşem bir manzara bizi bekliyordu. Burası cennet gibi güzel bir yerdi, Yukarıdan kayalar arasından dökülen bir şelale vardı. Billur gibi su dökülürken etrafa klima serinliği yayıyordu, Çimenler hır halı, çiçekler de bu halının süsleri ve nakışlarıydı. Türlü ağaçlar suyun etrafında bir daire oluşturmuştu Ağaçlarda o zamana kadar hiç görmediğim güzellikte, türlü renklerde kuşlar bize âdeta bir müzik şöleni yaşatıyordu.
Bu parçada orman içindeki yer cennete, çimenler halıya çiçekler ise halının desenlerine benzetilmiştir. Burada herhangi bir karşılaştırma yapılmamıştır. Yani orman, orman içindeki şelale, çimenler başka yerlerle karşılaştırılmamıştır.
Örnek:
Piknik yaptığımız yer bir göl kenarıydı Bu göl Abant Gölünden daha küçüktü Hem orası kadar da etkileyici değildi. Abant Gölü’nün etrafında araba ile tur atmak, iskelelerde yürümek hatta balık tutmak mümkün. Ama burada gölün kenarına yaklaşmak bile olanaksız. Sadece uzaktan göle bakabiliyor. Ağaçlar altında oturabiliyorsunuz. Çünkü gölün hemen dibinden dik kayalar başlıyor, bu kayalar göle ulaşmayı engelliyor. Abant Gölünü, çam ağaçlarının ağırlıkta olduğu güzel bir orman tamamlıyor Burada ise gölün etrafında çok fazla ağaç yok.
Bu parçada ise karşılaştırma yapılmıştır. Sözü edilen göl benzetmelerden hareketle değil, karşılaştırmalardan hareketle anlatılmıştır. Piknik yapılan göl; büyüklüğü, etkileyiciliği, çevresi gibi yönlerden Abant Gölü ile karşılaştırılarak anlatılmıştır.
SORULARLA BAĞLAMA
Anlatımı kuvvetlendirmek, ilgiyi canlı tutmak amacıyla sorular sorarak okuyucunun dikkatini çekmektir.
Örnek:
“Don Kişot’a karşı mısınız, yandaş mı? Onunla alay mı edersiniz, yoksa onu ciddiye mi alırsınız? Aslında Don Kişot bir toplum kahramanıdır. Yerleşik değer yargılarına, akıllı uslu insan tiplemesine bir isyan bayrağıdır o. Onun hayal zenginliği, bilim adamının, toplumsal önderlerin, ulusal ve sosyal kurtuluşçuların içsel motivasyonudur. Aykırı olmak her zaman kötü bir durum değildir. Çünkü akıllı uslu insan tiplemesinin saygınlık perdesi ardında çoğu kez, köle ruhlu insanın aşağılanmışlığı yatar.”
Bu parçanın ilk iki cümlesinde sorulara bağlama yöntemi ne başvurularak dikkatler konu üzerinde yoğunlaştırılmıştır.
SOMUTLAMA:
Soyut, anlatılması güç kavramları başka kavramlar aracılığıyla görünür kılmaya somutlama denir. Düşünceyi kolayca kavratmak amacıyla başvurulan somutlama da ha çok örnekleme ve benzetmeler yoluyla yapılır.
Örnek:
Anavarza at oynağı
Kana bulamış gömleği
Kıyman o zalımlar kıyman
Kör karının bir değneği
Yukarıdaki dörtlükte öldürülen oğlunun ardından bir ananın duyduğu acı dile getiriliyor. “Kör karının bir değneği” sözüyle anlatım somutlaşıyor, kavranabilirliği artıyor. Bu sözle yaşanan acı, ortaya çıkan gerçek tümüyle kavratılmak isteniyor.
Örnek:
Çocuklar, bu çalışmanız iğneyle kuyu kazmaya benziyor! Aylarca çalışırsınız ama çalışmanın ancak bir iki sayfa ilerlediğini görürsünüz. Bu yüzden çok sabırlı olmanız gerekiyor.
Bu parçada bir düşünce, benzerlik yoluyla somut hâle getirilmeye çalışılmış, dolayısıyla somutlama yapılmıştır.
ÖRNEKLEME:
Düşünceyi geliştirmenin bir yolu da örneklemedir. Örnekleme, soyut bir düşünceye somutluk ve görünürlük katar, söylenmek isteneni okuyucunun zihninde canlandırır. Genellikle örneklemeye somutlaştırma amacıyla başvurulur. Yerinde kullanılan bir örnek, kimi durumlarda sayfalarca açıklamadan daha etkili olur.
Sanatçılar, yazarlar örnekleri gördüklerinden, yaşadıklarından, okuduklarından seçebilecekleri gibi tasarlanmış olarak da belirtebilirler. Örnekleme, bir düşünceyi kanıtlamanın en iyi yollarından birisidir.
ÖRNEK:
Büyük eserler anlattıkları olaylarla değil; belirgin tipleriyle yaşarlık kazanmışlardır. Dünya edebiyatına şöyle bir bakacak olursak Hamlet’in olayını unutabiliriz ama Hamlet’i asla... Suç ve Ceza’da anlatılanları hatırlayamayız; ama Raskalnikof için aynı şeyi söyleyemeyiz. Goryo Baba, Müfettiş unutamadığımız tiplerdir.
Bu parçada yazar birinci cümlede dile getirdiği düşüncesini etkili kılabilmek için örneklendirme yöntemine baş vurmuş; Hamlet, Raskalnikof, Goryo Baba, Müfettiş gibi tipler örnek olarak gösterilmiştir.
ÖRNEK:
Sanat adamı yazdığının okunmasını, ilgi toplamasını ister. Yalnız kendisi için yazan bir şair ya da hikayeci düşünülemez. Bugün yazdığının hiç olmazsa yakın zamanda okunacağını ummayan bir yazarın eline kalem almasına ihtimal verilemez. Servet—i Fünuncuların çoğu bir edebiyat eserinin anadili ile yazılırsa ancak yaşayabileceğini anlamadan öldüler. Hâlit Ziya, dili yüzünden eserlerinin okunmadığını görebilen yegane Servet—i Fünun sanatçısıydı.
Bu parçada yazar düşüncelerini dile getirirken “Servet—i Fünun” sanatçılarını ve özellikle “Halit Ziya Uşaklıgil” i örnek göstermiştir.
Örnek:
Bursa tarihle iç içe bir şehirdir. Burada tarihî doku her yerde karşınıza çıkar, sizi tarihin derinliklerine alıp götürür. Tophane’de ilk kale kalıntılarıyla karşılaşırsınız. Oradan biraz ilerleyince Bayezid zamanında yapılan Ulucami sizi selamlar. Biraz daha ilerlediğinizde Yeşil Türbe ve Camii ile Emirsultan'ı görürsünüz.
Yazar, burada örneklerle Bursa’nın tarihî bir şehir olduğunu somut bir şekilde anlatmıştır.
Örnek:
Dünya edebiyatında olduğu gibi edebiyatımızda da ölümle ilgili çok güzel şiirler vardır. Yahya Kemal "Sessiz Gemi”sinde ölümü, limandan ayrılan bir gemiye benzeterek anlatmıştır. Ahmet Haşim’de "Merdivenin son basamağıdır ölüm. Cahit Sıtkı ise “Otuz Beş Yaş "a sığdırmıştır ölümü. Herkesin ilgiyle okuduğu, daha ismi aklıma gelmeyen yüzlerce şiir...
Bu metinde yazar, “edebiyatımızda ölüm konulu çok güzel şiirlerin olduğu” düşüncesini belirttikten sonra da bu düşünceyi kanıtlamak, inandırıcı kılmak için “Yahya Kemal, Ahmet Haşim, Cahit Sıtkı” gibi şairlerin şiirlerinden örnekler vermiştir.
TANIK GÖSTERME (ALINTI YAPMA):
Belirtmek istediğimiz bir düşünceyi başkalarının görüşlerinden ve sözlerinden yararlanma yoluyla da geliştirebiliriz. Yazma dilinde buna başkalarını tanık (şahit) gösterme denir. Ancak tanık olarak sözüne ve düşüncesine başvurduğumuz kişinin ele aldığımız konuda tanınmış, güvenilir bir kişi olması gerekir. Sözgelimi, bir heykeltıraş ekonomiyle ilgili bir konuda tanık gösterilirse düşünce inandırıcı olmaktan uzaklaşır.
Her yazar düşüncesini açıklamasına yardım eden ya da kendisine esin veren, başkasına ait bir düşünceyi yazısında kullanabilir. Bunun iki yolu vardır. Alınan düşünce bunu ortaya koyan kişinin kendi dilinden olduğu gibi aktarılır. Bu durumda alınan sözler tırnak işaretleri arasında gösterilir. Bu tür alıntıda dikkat edilecek nokta, hiçbir sözcüğü değiştirmemektir. Dalgınlık, unutkanlık bu konu da özür sayılmaz. İkinci tür alıntıda ise düşünceler özetlenerek aktarılır. Alıntıyı yapan onu kendi anladığı biçim de ve kendi dil deneyimi içinde anlatır. Bu durumda tırnak işareti gerekmez.
ÖRNEK:
Yazarın hür olması gerek elbette. Ama bu hürriyet yazarın öyle kolaylıkla, hemen kendiliğinden elde edebileceği bir şey değil, bir çabanın sonucudur. Melih Cevdet “Sanatta Gafil Avlanmak” adlı bir yazısında şöyle diyor “Yapıldıkları, yaratıldıkları yılların duygu, düşünce özellikleri eski eserlerin de yeni eserlerin de kaçınılmaz damgalarıdır.”
Bu parçada yazar, düşüncelerini (yazarın hür olması gerektiğini) dile getirirken konusunda uzman bir kişinin tanıklığına başvuruyor. Melih Cevdet Aday’ı tanık olarak gösteren yazar ondan alıntı yapıyor. Bu yolla düşüncel güçlendiriyor.
Örnek:
Roman, öykü, tiyatro gibi yazınsal türler başka dillere çevrilebilir Bu türlerin çevirisi kolaydır Çevirmenin büyük bir çaba göstermesi gerekmez. Ancak şiirin çevirisi mümkün değildir Paul Valery de "Şiir bir dilden başka bir dile çevrilemeyen şeydir." demiştir Eğer şiir başka bir dile çevrilirse ortada şiir denen bir şey kalmaz
Yazar bu metinde roman, öykü, tiyatro gibi türlerin başka dillere çevrilebileceği fakat şiirin çevrilemeyeceği” düşüncesi üzerinde durmuştur. Bu düşüncesini kanıtlamak, somut hâle getirmek için Paul Valery'i tanık göstermiş ve bu konuda söylediği bir sözü alıntılamıştır. Tanık göstermede örnekten de anlaşıldığı gibi, tanık gösterilen kişinin sözünün aktarılması gerekmektedir.
KARŞILAŞTIRMA:
Düşünceyi geliştirmenin bir başka yolu da benzer da farklı kavramlar arasında karşılaştırma yapmaktır. Karşılaştırma, günlük konuşma dilinde olsun, yazı dilinde sun sık sık başvurulan bir düşünceyi geliştirme yoludur.
Karşılaştırma üç yoldan yapılır:
a) Benzerlikten yararlanma
b) Karşıtlıklardan yararlanma
c) İlişki kurma
ÖRNEK:
Fıkra yazan güncel olaylardan yola çıkarak hemen her konuda yazı yazmak zorundadır. Öyle ki gazetelerin belirli köşelerinde her gün aynı adların yazdığı fıkralar yayımlanır. Bunları yazanlar gazetenin kadrolu elemanlardır. Aynı durum makale için söz konusu değildir. Belirli alan uzmanlaşmış kişiler yazar makaleyi. Bu yönden her makale belirli bir alandaki uzmanlığın ürünüdür. Uzmanlıkla ilgili olduğu için de makalenin sözcük örgüsünde o uzmanlık dalına özgü terimler kullanılır. Bu yönden makaleleri anlatımı fıkra türüne göre daha nesnel, daha bilimseldir.
Yazar bu parçada bir düşünceyi tartışırken “karşılaştırma” yönteminden yararlanıyor. Makale ile fıkra ara ilişki kuruyor. Karşıtlıklardan yararlanıyor. Zaman zaman benzerlik ilişkileri üzerinde de duruyor.
Örnek:
Makale, bilimsel ağırlıklı bir yazı türüdür. Yazar bir konu hakkın da yazacağı yazıya yorumunu katmaz. Çoğunlukla nesnel yargılı cümleler vardır makalede. Makalede yazarın amacı okuru bilgilendirmek, bir konu hakkında öğretici bilgiler vermek, bir konuya açıklık getirmektir. Denemede ise durum farklıdır. Yazar denemeye duygu ve düşüncelerini yansıtır. Bu yüzden denemede öznel ifadeler ağırlıktadır. Deneme yazarı, bir makale yazan gibi bir düşünceyi kanıtlamak zorunda değildir Bunun için de yazısını makale yazarından daha rahat bir şekilde ortaya koyar
Bu parçada makale ve deneme arasında bir karşılaştırma yapılmıştır. Yazar, makale ile deneme arasında ayrılan yönler üzerinde durmuştur.
Örnek:
Hikâye, anlatım ve içerik bakımından romana benzer. Hikâye, romanda olduğu gibi bir olay çevresinde gelişen bir türdür. Bir ya da birden çok olay anlatılarak hikâye oluşturulur Hikâyede roman gibi, giriş, gelişme ve sonuç bölümleri vardır. Yine yazar, olayları kahraman, hâkim ya da gözlemci bakış açısıyla anlatır. Hikâye yazarı, roman yazarı gibi dil ve anlatıma önem verir. Okuru etkilemek, estetik bir eser ortaya çıkarmak için çaba gösterir.
Bu metinde hikâye ile roman, benzer yönlerden hareketle karşılaştırılmıştır. Yazar, hikâyeyi roman ile olan benzerliklerini karşılaştırmalarla vererek daha anlaşılır hâle getirmiştir.